Ben je moe, prikkelbaar of lusteloos zonder een duidelijke oorzaak? Eet je gezond en drink je weinig of geen alcohol? Dan denk je in eerste instantie waarschijnlijk niet aan een tekort aan thiamine (oftewel vitamine B1). Maar zo’n thiaminegebrek kan uiteenlopende oorzaken hebben: niet alleen eenzijdige voeding, maar bijvoorbeeld ook verstoorde absorptie of verstoorde opslag van thiamine. Waaraan herken je het probleem? Welke voeding en voedingssupplementen helpen om een tekort aan vitamine B1 tegen te gaan? Lees de tips.
Herken je het gevoel van vermoeidheid en weinig energie?
Vermoeidheid en/of prikkelbaarheid en/of lusteloosheid kunnen een groot aantal verschillende oorzaken hebben. Misschien heb je een ijzergebrek of een magnesiumgebrek. Of misschien is er iets heel anders aan de hand. Door zelf te dokteren, kun je schade aan je gezondheid toebrengen. Daarom is het verstandig bij dergelijke klachten een arts te bezoeken.
Voel je je zonder duidelijke oorzaak moe, prikkelbaar en/of lusteloos? Meestal wordt in eerste instantie vooral aan psychische oorzaken gedacht, vooral als je er goede eetgewoonten op na houdt en niet met een alcoholprobleem kampt.
Bij mensen die eenzijdig eten of veel alcohol drinken gaan bij vermoeidheidsklachten de gedachten al snel uit naar een gebrek aan thiamine (vitamine B1). Zo’n tekort valt eenvoudig in het bloed op te sporen
Symptomen van een tekort aan vitamine B1
Als je gauw moe, snel geprikkeld of lusteloos bent, kan dit dus wijzen op een gebrek aan thiamine (vitamine B1). Verder kun je ook last krijgen van een echte depressie, geheugen- of concentratiestoornissen, hartproblemen of neuropathische verschijnselen. Ook klachten als lage bloeddruk (hypotensie) of een verhoogde lichaamstemperatuur (hyperthermie) komen voor.
Een van de problemen bij de diagnose van een gebrek aan vitamine B1 is dat niet alle patiënten met dezelfde klachten kampen. Bovendien kunnen veel klachten over vermoeidheid, prikkelbaarheid of lusteloosheid ook andere oorzaken hebben.
De meeste symptomen van een deficiëntie verdwijnen weer na een adequate en simpele behandeling met een supplement van B1-tabletten. Een chronisch thiaminetekort kan leiden tot de gevreesde ziekte beriberi, maar deze komt in de moderne westerse wereld zelden voor.
Hoe loop je een thiaminegebrek op?
Thiamine is een vitamine die nodig is voor de energieproductie en de koolhydraatstofwisseling en de geleiding van zenuwimpulsen. Een gebrek aan deze vitamine B1 kan ontstaan door:
Evenwichtige voeding voorkomt een thiaminedeficiëntie. Vitamine B1 komt in veel voedingsmiddelen van nature slechts in geringe hoeveelheden voor. Zie ook hieronder onder het kopje Welke voeding bevat thiamine?
Tekort door verstoorde absorptie of opslag
Een gestoorde opname of opslag van thiamine komt onder meer voor:
door alcohol; dit verstoort niet alleen de opname van thiamine, maar bevordert ook de uitscheiding (secretie) ervan
door tannine (komt voor in koffie en thee); rauwe vis en schaaldieren
door maagzuurremmers
door lisdiuretica (plasmiddelen): deze verhogen de uitscheiding van thiamine
door rauwe vis en schaaldieren; deze bevatten veel van het enzym thiaminase dat de thiamine afbreekt
bij een gebrek aan magnesium (dit is noodzakelijk om de thiamine uit de voeding in een voor het lichaam actieve vorm om te zetten)
na een maagverkleining
door totale parenterale voeding (een bepaalde vorm van kunstmatige voeding buiten het maag-darmstelsel om)
bij verschillende ziekten als anorexia nervosa, HIV-enteropathie, aids, kanker, sommige leverziekten en sommige stofwisselingsziekten; tekorten komen ook voor bij dialiserende nierpatiënten.
Ben je zwanger? Dan heb je een verhoogde behoefte aan thiamine.
Hoe snel krijg je een tekort aan vitamine B1?
De voorraad vitamine B1 die je lijf kan opslaan is beperkt. Volgens sommige wetenschappelijke bronnen kun je door zeer eenzijdige voeding binnen vier tot zes weken een tekort oplopen; in andere onderzoeken is zelfs een periode van minder dan twee weken gemeten.
Welke voeding bevat thiamine?
Thiamine (vitamine B1) zit vooral in:
volkoren granen zoals volle tarwe (bijvoorbeeld in de vorm van volkorenbrood) of zilvervliesrijst. Hoewel deze voedingsstoffen relatief weinig vitamine B1 bevatten, vormen ze in de praktijk toch een belangrijke bron van thiamine, aangezien we relatief vaak brood en rijst op het menu zetten
(gedroogde) gist of gistextract; denk bijvoorbeeld aan marmite (een broodbeleg dat rijk is aan gist); gist is de rijkste bron aan thiamine.
noten: vooral paranoten of pecannoten
peulvruchten, bijvoorbeeld bruine of witte bonen of sperzieboontjes
groenten: vooral in asperges, spinazie, en spruitjes
sinaasappels
zuivel: eieren; melk en melkproducten
sommige soorten vlees en gevogelte.
Van de in de voeding voorkomende thiamine gaat een deel tijdens het koken verloren. Dit komt onder meer omdat deze in water oplosbare vitamine met het kookvocht wordt weggegooid. Deels kun je dit vermijden door de groente niet al te fijn te snijden en deze in zo weinig mogelijk water te koken.
Thiamine is ook slecht bestand tegen ultraviolet licht (zoals van zonlicht) en gammastraling.
Hoe zit het met voedingssuplementen met thiamine?
Vitamine B1 is als voedingssupplement doorgaans samen met enkele andere B-vitamines verkrijgbaar als ‘vitamine B-complex’. Deze vitamines worden doorgaans in combinatie met elkaar aangeboden, omdat bij een tekort aan de ene vitamine B er vaak ook sprake is van een tekort aan de andere B-vitamines. Ook biergisttabletten vormen een rijke bron van vitamine B1.
Kun je te veel thiamine binnen krijgen?
Over het algemeen neemt men aan dat een teveel aan thiamine langs natuurlijke weg door het lichaam wordt uitgescheiden. De hoeveelheid vitamine B1 die je lichaam niet kan opslaan, plas je namelijk gewoon uit. Volgens de huidige stand van de wetenschap lijdt je lichaam dus geen schade door een overdosis thiamine.
Een eerdere versie van dit artikel werd door de auteur, Manon Troppo, op 29 januari 2012 gepubliceerd op infonu.nl onder de titel ‘Moe, prikkelbaar, lusteloos? Hoe zit het met je thiamine?’
Dossier vermoeidheid
Dit artikel maakt deel uit van het dossier vermoeidheid.
Bronnen
Thiaminedeficiëntie veroorzaakt door malnutritie; een zeldzame oorzaak?; P.G. Jong Baw, M.M. van Veen; H.W. Hoek; tijdschrift voor psychiatrie 50(2008)9 611
Herken je het gevoel van vermoeidheid en weinig energie?
Ben je alsmaar moe en kamp je met een gebrek aan energie? Voel je je slap? Raak je snel buiten adem? Deze verschijnselen kunnen uiteenlopende oorzaken hebben, daarom is het altijd verstandig om met dit soort symptomen naar je huisarts te gaan. Een van de mogelijke oorzaken is een ijzertekort in je bloed. Hoe komt dat en wat doe je eraan? Kunnen aangepaste voeding en/of voedingssupplementen in de vorm van ijzerpillen (ook wel staalpillen genoemd) dat ijzertekort oplossen?
Herken je het gevoel van vermoeidheid en weinig energie?
Dit artikel is opgebouwd uit de volgende paragrafen.
IJzer (Latijn: ferro) is een van de bouwstenen van hemoglobine. Als het hemoglobinegehalte in je bloed te laag is (in geval van een Hb <7,5 mmol/l bij vrouwen (<6,8 bij zwangere vrouwen) en <8,5 mmol/l bij mannen) spreken we van bloedarmoede (of anemie).
Je kunt al symptomen van een ijzertekort hebben voordat medisch gezien sprake is van bloedarmoede. Overigens, een gebrek aan ijzer in het bloed is slechts een van de vele mogelijke oorzaken en vormen van bloedarmoede.
Bij een ijzertekort heb je last van vermoeidheid en een gebrek aan energie. Ook merk je dat je snel buiten adem raakt. Waarschijnlijk voel je je slap en misschien ben je snel duizelig. Mogelijk ziet je huid bleek. Misschien lijd je aan prikkelbaarheid of neerslachtigheid. Sommige mensen krijgen last van rusteloze benen. Er zijn nog heel wat meer aanwijzingen die op een ijzertekort kunnen duiden.
Overigens, de meeste symptomen van een ijzergebrek kunnen ook wijzen op een gebrek aan thiamine (vitamine B1), een magnesiumgebrek, of het gevolg zijn van een andere aandoening.
Hoe zit het met de twee soorten ijzer in de voeding?
Tegelijkertijd met je voeding krijg je twee soorten ijzer binnen:
heemijzer. Dit komt voor in dierlijke voeding, bijvoorbeeld in lever van rund- of lamsvlees. Heemijzer wordt gemakkelijker in je lichaam opgenomen dan non-heemijzer.
non-heemijzer. Dit komt voor in plantaardige voeding. Denk bijvoorbeeld aan groene groenten zoals broccoli of sperziebonen, of aan volkorenbrood, (de meeste) vleesvervangers; peulvruchten (zoals linzen), noten en tomaten. Non-heemijzer wordt makkelijker in je lichaam opgenomen als je bij al je maaltijden ook vitamine-C-rijke voeding gebruikt (denk bijvoorbeeld aan fruit zoals sinaasappel, eventueel in de vorm van vers sinaasappelsap).
Drink je thee bij de maaltijd? Dat belemmert de opname van ijzer in het bloed. Dit nadelige effect geldt niet voor kruidenthee.
Het is aan te raden dat er enkele uren te laten verstrijken tussen het drinken van koffie of thee en het nuttigen van ijzerhoudende voeding.
Hoe loop je een ijzertekort op?
In tegenstelling tot een thiaminetekort, dat je binnen enkele weken kunt oplopen, kan het langere tijd duren voordat je last krijgt van een ijzertekort. Je lichaam legt namelijk een voorraadje ijzer aan in de milt, beenmerg en in de lever. De resorptie, dus de opname, van ijzer in de dunne darm wordt aangepast aan je behoefte. Daarom wordt bij een ijzergebrek een veel hoger percentage van het aangevoerde ijzer in je lichaam opgenomen dan anders het geval zou zijn.
Wie gevarieerd eet en overigens gezond is, heeft weinig kans op een ernstig ijzertekort. Vegetariërs, veganisten, vrouwen met zware menstruaties en mensen die intensief aan sport doen, lopen meer kans op een ijzergebrek.
Een ijzergebrek kan met een eenvoudig bloedonderzoek worden opgespoord. Als niet duidelijk is waar de deficiëntie aan te wijten is, wordt gezocht naar een medische oorzaak. of een darmaandoening de oorzaak kan zijn. Zo kan er sprake zijn van een parasitaire worminfectie of een darmtumor.
Bij ouderen kan een ijzeranemie ontstaan door bijvoorbeeld chronische reuma, een of ontstekingen. In dergelijke gevallen heeft een behandeling met ijzerpreparaten geen zin. Sterker nog, dit kan zelfs schadelijk zijn.
Oplossingen voor een tekort aan ijzer
Met een voedingssupplement van ijzerpillen (ook wel staalpillen genoemd) kun je een ijzergebrek bestrijden. Let erop dat je geen supplement kiest waarmee je meer dan de aanbevolen dagelijkse hoeveelheden (ADH) van de nutriënten zou slikken. Soms wordt ascorbinezuur (vitamine C) aan ijzertabletten toegevoegd om een betere opname in het bloed te bevorderen.
Sommige ijzerpreparaten worden door gereguleerde afgifte vertraagd in het lichaam opgenomen. Deze ‘slow release’-pillen zijn minder effectief, omdat ijzer vrijwel uitsluitend in het eerste deel van de darm wordt geresorbeerd . IJzerpillen met vertraagde afgifte hebben dus minder effect op het hemoglobinegehalte van het bloed. Bij deze tabletten met gereguleerde afgifte komt de ijzer pas vrij in de dikke darm, en die kan het ijzer slechts in zeer beperkte mate opnemen. Als je deze pillen slikt heb je in de praktijk niet minder last van bijwerkingen als maagpijn, diarree of constipatie dan bij de goedkopere tabletten.
Bedenk in dit verband dat een te hoog ijzergehalte schadelijk voor je lichaam is. In geval van medisch voorgeschreven ijzertabletten kun je erop vertrouwen dat de dosis op jouw persoonlijke situatie is afgestemd en dat jij je dankzij deze behandeling weer beter kan gaan voelen.
Als je steeds maar gauw moe bent en weinig energie hebt, is het altijd verstandig om eerst een arts te raadplegen voordat je voor zelfzorgmiddelen kiest.
Een eerdere versie van dit artikel werd door de auteur, Manon Troppo, op 23 januari 2012 gepubliceerd op infonu.nl onder de titel ‘Moe en weinig energie?’
Dossier vermoeidheid
Dit artikel maakt deel uit van het dossier vermoeidheid.
Bronnen
Anemie door ijzergebrek, ijzerpreparaten; Farmacotherapeutisch Kompas; http://www.farmacotherapeutischkompas.nl/Inleidendeteksten/I/inl%20anemie%20door%20ijzergebrek%20ijzerpreparaten.asp?
In complementaire sector staat kaneel bekend als natuurlijk en heilzaam middel om de te hoge bloedglucose bij mensen met diabetes te verlagen. Maar de reguliere medische sector heeft ernstige bezwaren tegen het gebruik van kaneelpoeder of kaneelcapsules als medicijn tegen diabetes. De onderzoeken naar de werkzaamheid van kaneelpreparaten als geneesmiddel tegen diabetes mellitus II spreken elkaar tegen. In elk geval staat vast dat kaneel géén enkele gunstige werking heeft tegen diabetes type I. Bovendien bestaat het risico op mogelijk ernstige bijwerkingen als deze dit middel als medicijn tegen diabetes wordt geslikt. Lees de feiten over het gebruik van kaneel bij de behandeling van diabetes mellitus type II en leer het onderscheid tussen echte kaneel of cassiakaneel. Weet hoe het zit met de gifstoffen coumarine en cinnamaldehyde. En met allergische reacties op kaneel. En ook waarom het tegenwoordig verboden is op kaneelcapsules een heilzame werking te vermelden.
Deze onderzoeker dr. Khan had ontdekt dat kaneel op verschillende manieren een gunstig effect op de behandeling van diabetes II kan hebben. Hij experimenteerde onder meer met hoeveelheden van 1, 3 en 6 gram. Maar het bleek dat een grotere dosis niet effectiever was dan de laagste dosis. Om een beeld te krijgen: een gram kaneel komt ongeveer overeen met een halve theelepel.
Onderzoek naar kaneel en diabetes in Duitsland en de Verenigde Staten
De uitkomsten van verschillende latere wetenschappelijke onderzoeken van andere onderzoekers in onder meer Duitsland en de Verenigde Staten zijn niet eenduidig. Dit heeft mogelijk onder meer te maken met een verschil in de onderzoeksopzet. Volgens sommige wetenschappelijke onderzoeken heeft de inname van kaneel geen enkel effect op bloedsuiker en cholesterol, maar volgens ander onderzoek heeft het wel degelijk significant effect.
In het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde zijn reeds in 2007 de resultaten van een systematisch literatuuronderzoek in de elektronische database Medline gepubliceerd.
Tijdens dat literatuuronderzoek is zowel gekeken naar internationale research naar de toediening van kaneel bij dieren als bij mensen. Daarin komt naar voren dat uit veel rapportages over dieren kaneelinname een gunstig effect op de glykemische regulatie heeft.
In een enkele, placebogecontroleerde studie bij mensen komt een gunstig effect naar voren van kaneel op de nuchtere glucosewaarden van patiënten met diabetes mellitus type 2, maar géén enkel positief effect op de Hba1c-waarden. En bij research onder patiënten die lijden aan diabetes mellitus type 1 is helemaal geen effect van kaneelinname geconstateerd. Daarom hebben artsen al in 2007 afgeraden om kaneel ter verbetering van de glykemische regulatie aan diabetici aan te bevelen.
Wat kan kaneel daadwerkelijk betekenen bij de behandeling van diabetes?
In ieder geval is duidelijk dat kaneel helemaal niets kan betekenen in de behandeling van diabetes type I. Het middel heeft geen enkele invloed op de bloedsuikerwaarden bij diabetici die lijden aan type I.
Wat kaneel eventueel daadwerkelijk kan betekenen bij de behandeling van diabetes type II, is nog altijd niet helder. Over de gevolgen van het gebruik op langere termijn is nog onvoldoende bekend.
Wel is duidelijk dat een groot aantal juichverhalen uit de complementaire (alternatieve) sector over de heilzame werking van kaneel tegen suikerziekte niet gebaseerd is op harde feiten.
Echte kaneel of cassiakaneel: de ene kaneelsoort is de andere niet
In een vijzel fijngestampte kaneel
In de westerse wereld zien we vaak de echte kaneel (Cinamomum verum) die ook wel ceylonkaneel wordt genoemd, maar ook vaak de aanzienlijk goedkopere kaneelcassie (Cinnamomum cassia of Cinnamomum aromaticum) die ook wel Chinese kaneel of cassiakaneel wordt genoemd.
De gifstoffen coumarine en cinnamaldehyde
Echte kaneel bevat veel minder coumarine dan kaneelkassie. Coumarine is een stof die in grotere hoeveelheden schadelijk voor lever en nieren is. De kaneel die in de winkels te koop wordt aangeboden, is soms een mix van Cinnamomum verum en Cinamomum cassia.
Tot nu toe is het wetenschappelijk onderzoek naar de eventuele positieve werking op de glucosewaarden bij diabetes II gericht geweest op betrekking op cassiakaneel. Maar ook de echte kaneel bevat de stof cinnamaldehyde. En het is juist deze giftige stof die verantwoordelijk wordt geacht voor het gewenste effect op de bloedglucosespiegel.
Smaakmaker of medicijn?
Mensen veronderstellen vaak ten onrechte dat natuurlijke middelen vanzelfsprekend ook veilige middelen zijn. Maar vaak komt de veiligheid van een product aan op de gebruikte hoeveelheid en de duur van het gebruik.
Waarschijnlijk zijn beide vormen van kaneel veilig bij een normaal gebruik als smaakmaker in de voeding. Maar bij gebruik van grotere hoeveelheden cassiakaneel is schade aan lever en nieren denkbaar. Dit onder meer als gevolg van de giftige werking van de coumarine in de kaneel. Ook echte kaneel bevat enige coumarine.
Ook bij zwangerschap en borstvoeding wordt het gebruik van kaneel afgeraden.
Het gebruik van cassiakaneel in combinatie met sommige medicijnen is af te raden, vooral als het gaat om medicijnen waarvan de bijwerking schadelijk voor de lever kan zijn.
Allergische reacties op kaneel
Sommige mensen zijn allergisch voor kaneel. In het ergste geval kun je dan door gebruik van kaneel een zogenaamde anafylactische schock oplopen. Dit is een snelle en systemische en dus ernstige allergische reactie. De symptomen daarvan zijn bijvoorbeeld:
kortademigheid
duizeligheid
sterke opzwelling van het gezicht.
De Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) over kaneelcapsules
In 2006 heeft de Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) verboden dat kaneelcapsules te koop worden aangeboden waarop beweringen staan dat deze capsules een heilzame werking bij diabetes suggereren. Als voorbeelden noemt de VWA eventuele beweringen over de positieve invloed van kaneel op de bloedsuikerspiegel en over de geschiktheid van kaneelcapsules in een dieet voor diabetici. Het is niet toegestaan om medische claims op voedingssupplementen te vermelden. Dergelijke claims mogen alleen op geneesmiddelen worden vermeld en dan nog uitsluitend wanneer daarvoor wetenschappelijk bewijs bestaat. (Bron: http://www.vwa.nl/onderwerpen/levensmiddelen-food/dossier/voedingssupplementen/nieuwsoverzicht/nieuwsbericht/10623/claims-over-diabetes-op-kaneelcapsules-niet-toegestaan; link werkt niet meer)
Een eerdere versie van dit artikel werd door de auteur, An Schrijfstra, op 8 januari 2012 gepubliceerd op infonu.nl onder de titel Helpt kaneel tegen diabetes?’
Dossier voeding
Dit artikel maakt deel uit van het dossier voeding.
Bronnen
Kaneel: niet geschikt als behandeling voor diabetes mellitus; N. Kleefstra, S.J.J. Logtenberg, S.T. Houweling, S. Verhoeven en H.J.G. Bilo; http://www.ntvg.nl/publicatie/Kaneel-niet-geschikt-als-behandeling-voor-diabetes-mellitus
Claims over diabetes op kaneelcapsules niet toegestaan; VWA; http://www.vwa.nl/onderwerpen/levensmiddelen-food/dossier/voedingssupplementen/nieuwsoverzicht/nieuwsbericht/10623/claims-over-diabetes-op-kaneelcapsules-niet-toegestaan
Cinnamon Improves Glucose and Lipids of People With Type 2 Diabetes; Alam Khan [et al.]; Diabetes Care 26:3215–3218, 2003; http://www.diabetesincontrol.com/issues/Issue_306/cinnamondiabcare.pdf; nog vindbaar via: https://web.archive.org/web/20130920150934/http://www.diabetesincontrol.com/issues/Issue_306/cinnamondiabcare.pdf
Effect of Cinnamon on Glucose and Lipid Levels in Non–Insulin-Dependent Type 2 Diabetes; Steve M. Blevins [et al.] online gepubliceerd op 11 juni 2007; DOI: 10.2337/dc07-0098. Clinical trial reg. no. NCT00237640, clinicaltrials.gov. ; http://care.diabetesjournals.org/content/30/9/2236.full
http://jn.nutrition.org/content/136/4/977.full
The Effect of Cinnamon on A1C Among Adolescents With Type 1 Diabetes;
1. Justin A. Altschuler [et. al.]; American Diabetes Association; http://care.diabetesjournals.org/content/30/4/813.full
From type 2 diabetes to antioxidant activity: a systematic review of the safety and efficacy of common and cassia cinemon bark; Jean-Jacques Dugoua [et al.]; McCormick Science Institute; http://www.mccormickscienceinstitute.com/assets/CanadianJournalPhysand%20Pharm_2007Sep_85%289%29_837-47.pdf [link werkt niet meer].
Hoe hangen vruchtbaarheid en voeding samen als het gaat om het uitblijven van de eisprong? Dat te veel weinig en te veel voeding de kans op zwangerschap bij een vrouw in de vruchtbare leeftijd verkleinen, is duidelijk: zowel bij ondergewicht als bij overgewicht (en obesitas) worden vrouwen moeilijker zwanger. Maar hoe zit het met de samenstelling van de voeding? Bestaat er zoiets als uitgekiende voeding als je problemen hebt met de eisprong en je je kans wilt vergroten om zwanger te worden.
Dit artikel is opgebouwd uit de volgende paragrafen.
Wetenschappelijk onderzoek naar vruchtbaarheid en voeding
Onvruchtbaarheid kan leiden tot gevoelens van grote onzekerheid en machteloosheid. Bij ongeveer een op de acht paren raakt de vrouw moeilijk in verwachting. Volgens een grootschalig, wetenschappelijk onderzoek door de Amerikaanse Harvard-universiteit kan anders samengestelde voeding in sommige gevallen bijdragen aan het daadwerkelijk verhelpen van ongewenste kinderloosheid.
Boek The Fertility Diet
De resultaten van deze research naar onvruchtbaarheid bij de vrouw hebben in 2007 geleid tot publicatie van het boek The Fertility Diet door de artsen en wetenschappelijk onderzoekers Jorge E. Chavarro (hoofdauteur van het boek) en Walter C. Willett, en door de medisch auteur Patrick J. Skerrett.
Dit boek kreeg uitgebreide aandacht in de pers. Dit komt omdat het gebaseerd is op de resultaten van een grootschalig onderzoek van onder andere de arts en wetenschappelijk onderzoeker Walter Willett. De inzichten van deze nternationaal vooraanstaand hoogleraar voedingsleer en epidemiologie aan de Amerikaanse Harvard-universiteit wijken soms af van die van officiële voedingsbureaus. Maar in de ogen van andere gerenommeerde onderzoekers geldt hij als gezaghebbend.
Insulineresistentie en onvruchtbaarheid
In een (getranscribeerde) potcast van Scientific American’s Science Talk op 15 oktober 2008 meldt Walter Willett dat Jorge Chavarro, de hoofdauteur van dit boek, de hypothese had opgesteld dat insulineresistentie kan leiden tot onvruchtbaarheid. Deze veronderstelling is sindsdien door wetenschappelijk onderzoek bevestigd. Vervolgens is Chavarro ook veel andere kwesties rond voeding en vrouwelijke vruchtbaarheid gaan onderzoeken. Uiteindelijk ontstond het idee de onderzoeksuitkomsten in een boek samen te vatten voor iedereen die meer wil weten over de relatie tussen voeding en vruchtbaarheid.
Voor het observationele onderzoek zijn de gegevens van ongeveer 116.000 vrouwen uit de beroemde Nurses’ Health Study II gebruikt. Daarbij zijn de gegevens van ongeveer 19.000 vrouwen die zwanger wilden worden of zijn geworden over een periode van acht jaar gevolgd.
De onderzoekers keken naar wat deze verpleegkundigen als hun voedingspatroon hadden gemeld en naar hun daaropvolgende ervaringen met vruchtbaarheid. Bij de analyse is rekening gehouden met factoren zoals roken en andere aspecten die van invloed kunnen zijn op de kans om zwanger te worden.
De bevindingen uit het onderzoek zijn vergeleken met die van fysiologische onderzoeken en kleine gerandomiseerd gecontroleerde onderzoeken naar andere aandoeningen. Denk bijvoorbeeld aan het polycysteus-ovariumsyndroom, diabetes type 2 en het insulineresistentiesyndroom die ook door verstoringen van insuline en andere hormonen worden beïnvloed . Ook is sprake van consistentie met veel bestaande medische kennis.
Geen gerandomiseerd grootschalig wetenschappelijk onderzoek
Wetenschappelijk deugdelijke beschikbare gegevens over dit onderwerp zijn schaars. Het in het boek behandelde onderzoek is de eerste systematische research naar de voedingsgewoonten en vruchtbaarheid bij de mens.
Overigens was er geen sprake van een gerandomiseerd onderzoek onder een grote groep vrouwen. De onderzoekers wisten niet goed hoe zoiets op ethisch verantwoorde wijze zou kunnen worden uitgevoerd.
In dit verband wezen de onderzoekers op 21 december 2007 in hun reactie op een review in de New York Times er fijntjes op dat ook de als essentieel beschouwde aanbevelingen voor een gezonde levensstijl zoals niet roken, het vermijden van te veel zon op de huid, het eten van verzadigde en transvetten, het nemen van regelmatige lichaamsbeweging en het vermijden van overgewicht nooit in gerandomiseerd klinisch onderzoek zijn bewezen.
Voor welke vrouwen is er een grotere kans op zwangerschap?
Om valse hoop tegen te gaan: de aanbevelingen zijn slechts bedoeld om onvruchtbaarheid vanwege het uitblijven van de eisprong te voorkomen en te verhelpen. Volgens de onderzoekers is ten minste een kwart van de gevallen van onvruchtbaarheid het gevolg van afwezigheid van de eisprong.
In de transcriptie van het interview door Cynthia Graber in een podcast van de Scientific American op 15 oktober 2008 zegt Walter Willett zelfs dat in de Amerikaanse situatie naar zijn inschatting wel zo’n 60% of 70% van het aantal gevallen van onvruchtbaarheid bij de vrouw door een goed dieet en passend bewegingspatroon met succes kan worden behandeld.
De onderzoekers stellen duidelijk dat dit dieet géén verbetering kan bieden als de zwangerschap uitblijft vanwege fysieke belemmeringen zoals afwijkingen van de eileiders.
De onderstaande adviezen zijn gericht op die vormen van onvruchtbaarheid die theoretisch in beginsel met behulp van betere voeding kunnen worden behandeld. Uiteraard is het altijd verstandig bij vruchtbaarheidsproblemen een arts te raadplegen om na te gaan of een behandeling nodig of zinvol is en om begeleiding te krijgen.
Evenmin als in vitro (reageerbuisbevruchting) of andere behandelingsmethoden om een vrouw zwanger te maken, is dit dieet in alle gevallen succesvol. Maar het grote voordeel van deze voedingsadviezen is dat het opvolgen ervan weinig geld of inspanning kost, geen bijeffecten heeft en bovendien de gezondheid van het lichaam bevordert.
Traditioneel vruchtbaarheidsvoedsel – mythen en feiten
Voeding die traditioneel als vruchtbaarheidsvoedsel wordt beschouwd blijkt in werkelijkheid geen enkele positieve invloed te hebben op de kans op zwangerschap. Dat geldt voor oesters, champagne, knoflook, gingseng, kelp en yams (zoete aardappelen). Uit grootschalig wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat dit voedsel niet de vruchtbaarheid bij de vrouw bevordert.
Welke voeding helpt wel echt om je kans op zwangerschap te vergroten?
Wat bijvoorbeeld volgens de onderzoekers wel positief werkt op de kans om zwanger te worden zijn: volle granen, gezonde vetten en goede eiwitten. En, wellicht verrassend, zelfs af en toe een roomijsje.
Vermijd het gebruik van geraffineerde koolhydraten en vooral suikerhoudende drankjes. Het eten van veel suikerhoudend voedsel en geraffineerde koolhydraten leidt volgens Walter Willett tot hoge pieken in de bloedglucose en tot een grote vraag van het lichaam naar insuline.
In de wetenschap is reeds langer bekend dat de extreme vorm van insulineresistentie die bij het polycysteus-ovariumsyndroom optreedt, zeer sterk samenhangt met onvruchtbaarheid, al is nog niet precies duidelijk wat het verband is.
Langzame, dus vezelrijke koolhydraten zoals volle granen, groenten, vers, ongeperst fruit en peulvruchten verbeteren de bloedsuiker- en insulinespiegels, en kunnen daardoor de vruchtbaarheid verhogen.
Vermijd transvetzuren
Transvetten komen onder meer voor in sommige sauzen en dressings, kant-en-klaarmaaltijden, gefrituurde producten, soep en toetjes uit de fabriek, margarine, zoutjes, koek en gebak en snoep.
Op sommige producten zoals zoutjes, koek en gebak uit de fabriek staat het gehalte aan transvet niet op het voedingsetiket, terwijl naar verwachting de hoeveelheid transvet in deze producten relatief hoog is.
Van transvet is bekend dat het de aderen doet dichtslibben en slecht is voor hart en bloedvaten. Daarnaast vormt het een van de risicofactoren voor diabetes type 2 en galblaasaandoeningen. Daarom is het van belang om zo weinig mogelijk transvet binnen te krijgen en waar mogelijk te vervangen door vloeibare, gezonde plantaardige olie.
Gebruik meer onverzadigde plantaardige olie
Vervang ongezonde vetzuren als transvet en verzadigde vetten zoveel mogelijk door meer enkelvoudig en meervoudig onverzadigde vetten. Deze gezonde plantaardige vetten verbeteren de gevoeligheid van het lichaam voor insuline en gaan ontstekingen tegen. Daardoor zijn ze heilzaam voor de vruchtbaarheid.
Kies vaker voor plantaardig eiwit
Plantaardige eiwitten kunnen bijdragen aan de opheffing van belemmeringen voor een zwangerschap.
Kies daarom in plaats van rood vlees dagelijks voor een portie peulvruchten zoals bonen of erwten, voor producten van sojabonen zoals tofu, en voor noten. Eet ook vaker noten en zaden.
Andere gezonde voeding
Ook wat kip of vis op zijn tijd kan een geschikte vervanging van rood vlees zijn. Ook koudwatervis zoals zalm en sardientjes bevatten gezond vet.
Drink volle melk in plaats van magere melk
De onderzoekers vermoeden (overigens met een slag om de arm, gezien de beperkte wetenschappelijke gegevens) dat magere melk de kans op onvruchtbaarheid vergroot.
Hun advies luidt: als je dagelijks melk drinkt en je wilt zwanger worden, kies dan liever voor een glas volle melk of een klein schaaltje roomijs of volle yoghurt. Op dat advies is een storm van kritiek losgebarsten. Een aantal vrouwen heeft in online reviews van het boek aangegeven dat het drinken van melk hun hormonale cyclus juist verstoort.
De onderzoekers hebben toegegeven dat hun onderzoek het eerste systematische onderzoek is waarin dit verband naar voren komt. Ze zouden meer onderzoek naar de aard van het verband toejuichen. Het vermoeden bestaat dat het oestrogeen en progresteron in de volle melk de zich ontwikkelende eicellen als het ware een extra zetje geven en daarmee de vrouw een betere kans op zwangerschap bieden. Deze hormonen ontbreken in magere melk. Misschien werken het androgeen en ander groeihormoon in magere melk nadelig op de kans op zwangerschap.
Overigens wijst Walter Willett er ook op dat vaststaat dat volle-zuivelproducten een hoger risico op borstkanker bij de vrouw in haar vruchtbare jaren opleveren en bij mannen een grotere kans op prostaatkanker. Toen hij in 2011 in Nederland was voor zijn lezing in het Erasmus MC in het kader van “Lof der Geneeskunst 2011” , vertelde hij dat hij, in afwachting van nader onderzoek naar de schadelijke effecten van melk, twee glazen melk of melkproducten per dag reeds als “veel” beschouwde.
Multivitaminepillen en foliumzuur
Uit een groot onderzoek naar vitamines en foliumzuur is naar voren gekomen dat inname hiervan het risico van neuraalbuiseffecten bij het ongeboren kind doet verminderen. Gedacht wordt aan een dagelijkse dosis van 400 microgram aan foliumzuur. De vrouwen die vitamines slikken, zouden overigens ook meer kans hebben op een tweeling.
Zorg voor volop plantaardig ijzer
Het lijkt erop dat plantaardig ijzer de vruchtbaarheid kan verhogen. Dergelijk ijzer zit bijvoorbeeld in volle granen, spinazie, pompoen, tomaten en rode bietjes.
Drink liever water dan andere drankjes
Water lijkt de gezondste drank te zijn. Koffie, thee en alcohol kun je voorafgaande aan de zwangerschap met mate drinken. Blijf liever uit de buurt van frisdrank met suiker: deze lijkt negatief te werken op de eisprong.
De uitkomsten van de verschillende onderzoeken naar de werking van naar koffie en thee lopen om nog onduidelijke redenen uiteen van enigszins nadelig tot enigszins gunstig. Uit sommige studies blijkt dat koffie de insulineresistentie verkleint en daardoor een gunstige invloed op de vruchtbaarheid heeft.
De onderzoekers achten het mogelijk dat de positieve en negatieve gevolgen van koffie en thee tegen elkaar wegvallen. Daarom luidt het advies: wees matig met koffie en thee als je zwanger wilt raken.
Een gezond gewicht is een zeer belangrijke factor: te dun is niet goed en te dik evenmin. Zowel ondergewicht als overgewicht kunnen de menstruatiecyclus of ovulatie (eisprong) verstoren.
Als je zwanger wilt worden, is volgens de onderzoekers een BMI van 20-24 ideaal. Maar volgens hen helpt het al als je kans ziet je gewicht een beetje in de gewenste richting te sturen.
Leid een gezond en actief leven als je zwanger wilt raken
Als je weinig beweegt, kan wat extra dagelijkse lichaamsbeweging je vruchtbaarheid helpen vergroten.
Maar overdrijf niet: vooral als je wat lichter weegt, kan te veel lichaamsbeweging de eisprong belemmeren en daarmee je kansen op het krijgen van een baby verkleinen.
Wel zou uit het onderzoek zijn gebleken dat een matig niveau van fysieke activiteit buitengewoon gunstig kan werken op de kans op zwangerschap.
Wie bovenstaande tien tips in acht neemt, zou volgens de onderzoekers zijn gezondheid bevorderen, en in het geval van een vrouw die in verwachting wenst te raken, in een aantal gevallen de kans op zwangerschap vergroten.
Een eerdere versie van dit artikel werd door de auteur, An Schrijfstra, op 5 november 2011 gepubliceerd op infonu.nl onder de titel ‘Vruchtbaarheid en voeding’.
Dossier voeding
Dit artikel maakt deel uit van het dossier voeding.
Bronnen
More Than Pickles and Ice Cream: The Link Between Diet and Fertility ; transcript van een podcastinterview van Cynthia Graber met Walter Willett voor de Scientific American op 15 oktober 2008; http://www.scientificamerican.com/podcast/episode.cfm?id=more-than-pickles-and-ice-cream-the-08-10-15
Follow the Fertility Diet; Newsletter Harvard, mei 2009 in: http://www.health.harvard.edu/newsletters/Harvard_Mental_Health_Letter/2009/May/Follow-Fertility-Diet
Veel melk drinken vergroot kans op kanker; redactie Volkskrant op 22 september 2011; http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2672/Wetenschap-Gezondheid/article/detail/2923124/2011/09/22/Veel-melk-drinken-vergroot-kans-op-kanker.dhtml
Can a ‘Fertility Diet’ Get You Pregnant?; Tara Parker-Pope; New York Times op 18 december 2007; http://www.nytimes.com/2007/12/18/health/nutrition/18well.html
73. Reactie van de auteurs van The Fertility Diet op December 21, 2007 12:05 aanTara Parker-Pope op haar bovengenoemd artikel; in http://well.blogs.nytimes.com/2007/12/17/the-fertility-diet-help-or-hype/?apage=3#comments
Herken je het gevoel van vermoeidheid en weinig energie?
‘Waarom ben ik alsmaar moe’, zo vraag je je misschien af. Hardnekkige vermoeidheid kan een groot aantal oorzaken hebben en daarom is het beslist verstandig om ermee naar de dokter te gaan. Als dat doktersbezoek geen duidelijke oorzaak oplevert, kun je je eens afvragen of je mogelijk last hebt van een ongediagnosticeerd magnesiumtekort. Een magnesiumdeficiëntie is een van de minder bekende oorzaken van aanhoudende vermoeidheid.
De oorzaak van een dergelijk tekort ligt meestal aan magnesiumarme voeding, maar kan ook te maken hebben met bepaalde lichamelijke aandoeningen en/of medicijngebruik.
Heb je de afgelopen tijd steeds last van lusteloosheid, vermoeidheid of zelfs uitputting? Ben je misschien ook vaak misselijk? Of heb je geregeld spierkramp of maagkramp? Een tintelend of ‘doof’ gevoel? Of zelfs hartritmestoornissen? Herken je jezelf in verschillende van deze symptomen? Dan bestaat de kans dat je aan een magnesiumtekort lijdt. Een dergelijk tekort kan van negatieve invloed zijn op je gevoel van wellness. Overigens, de symptomen van een magnesiumdeficiëntie zijn nogal eens vaag en kunnen ook op andere gezondheidsproblemen wijzen.
Het komt geregeld voor dat iemand met een magnesiumtekort (nog) geen last heeft van symptomen heeft die daarop duiden. Maar een dergelijk gebrek kan volgens onderzoeken van het Radboud umc wel verband houden met het ontstaan van insulineresistentie, diabetes 2, zwangerschapsdiabetes of een verstoorde hersenontwikkeling (1,
Wat doet magnesium in je lichaam?
Magnesium is een noodzakelijk mineraal voor de werking van je spieren en zenuwen en voor het behoud van sterke botten (en tanden), maar ook voor het functioneren van je nieren. Verder speelt het bijvoorbeeld een onmisbare rol bij de energievoorziening in je lichaam, de werking van enzymen en de aanmaak van hormonen. Magnesium draagt ook bij aan het reguleren van onder meer het kalk-, kalium-, koper-, zink- en vitamine D-gehalte in je lichaam.
Wat zijn magnesiumrijke voedingsmiddelen?
Mensen kunnen in het algemeen hun benodigde magnesium probleemloos uit hun voeding halen, tenzij die voeding eenzijdig is. Tot de magnesiumrijke voeding rekenen we onder meer:
donkergroene groenten en dan vooral rauwe bladgroenten.Tijdens het koken loogt het magnesium in het kookwater uit. Als je groenten wokt, blijft het magnesium beter in de voeding behouden. Postelein en spinazie zijn weliswaar rijke bronnen van magnesium, maar deze groene groenten bevatten oxaalzuur dat opname van magnesium belemmert. Denk ook aan andere groene groenten zoals broccoli.
volle granen zoals volkorenbrood en bruine rijst, gerst, gierst en boekweit.
peulvruchten zoals erwten, witte bonen, kidneybonen of sojabonen.
noten zoals amandelen, hazelnoten, cashewnoten of paranoten.
fruit zoals bananen, zwarte bessen, dadels of gedroogde vijgen.
zaad zoals sesamzaad of zonnebloempitten.
Welke voeding verhindert opname van magnesium?
Soms zit er in je voeding wel voldoende magnesium maar wordt dit effect door het nuttigen van bepaalde consumpties tenietgedaan.
Volgens sommige deskundigen lijden veel mensen aan een magnesiumgebrek, niet zozeer omdat ze te weinig magnesium via hun voeding binnenkrijgen, maar omdat bepaalde etenswaren en drinkwaren maken dat magnesium niet door het lichaam kan worden opgenomen. Volgens hen zijn de belangrijkste boosdoeners:
alcohol. Ook volgens de officiële Nederlandse medische inzichten kan alcoholmisbruik tot een tekort leiden. Alcohol verstoort de opname van vitamine D die nodig is voor de opname van magnesium.
suikerhoudende frisdrank en voeding die veel geraffineerde suiker bevat. Suiker bemoeilijkt de opname van calcium en voor de opname van magnesium is calcium nodig.
cafeïnehoudende drankjes zoals koffie, thee en cola, indien deze in grote hoeveelheden worden genuttigd. Cafeïne heeft onder meer een vochtafdrijvende en licht laxerende werking en dat leidt ertoe dat je lichaam met het vocht en de ontlasting ook mineralen waaronder magnesium afscheidt. Gebruik je slechts matige hoeveelheden cafeïnehoudende drankjes, dan hoef je je daarover geen zorgen te maken.
Hoe groot is het risico van een magnesiumtekort?
In het algemeen is het relatief eenvoudig voor gezonde mensen om via een uitgebalanceerde voeding aan voldoende magnesium te komen. Maar voor sommige ouderen en mensen die bepaalde medicijnen slikken of aan bepaalde aandoeningen lijden, kan het moeilijk zijn om via de voeding aan voldoende hoeveelheden van dit noodzakelijke mineraal binnen te krijgen.
Volgens een aantal Amerikaanse bronnen, waaronder een aantal gezaghebbende bronnen zoals universiteiten, halen veel Amerikanen te weinig magnesium uit hun voeding.
Maar dr. Bruce Bistrian, hoofd klinische voeding aan het Beth Israel Deaconess Medical Center en hoogleraar geneeskunde aan de Harvard Medical School, stelt dat een magnesiumtekort zeer zeldzaam is. Volgens hem hebben de nieren een buitengewone capaciteit om magnesiumverlies in de urine tegen te gaan en langs die weg een magnesiumbalans te bewerkstelligen ondanks de geconsumeerde hoeveelheid. Wel maakt Bruce Bistrian een uitzondering voor mensen die moeite hebben om magnesium uit hun voeding op te nemen. Dat geldt bijvoorbeeld voor mensen met coeliakie, nierproblemen, alcoholisme of chronische problemen met de spijsvertering en voor mensen die medicijnen zoals maagzuurremmers (3) plaspillen, of antibiotica gebruiken. Voor beide groepen kan een supplement nodig zijn. (4)
Volgens de Gezondheidsraad levert de dagelijkse voeding van de meeste kinderen en volwassenen met een Nederlandse achtergrond voldoende magnesium als wordt uitgegaan van de huidige oude Nederlandse voedingsnormen uit 1989. Maar als de recente ‘normen uit Amerika én Australië en Nieuw-Zeeland worden toegepast, dan ‘ligt de gemiddelde magnesiuminname door kinderen vanaf dertien jaar en volwassenen tot maximaal 110 milligram per dag onder de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (VS: 310 à 420 milligram per dag, Australië en Nieuw-Zeeland 320 à 420 milligram per dag)’.
Deze ADH (aanbevolen dagelijkse hoeveelheid) magnesium uit voeding is 420 mg per dag is gebaseerd op mannen met een gewicht van 70 kg en voor mannen van 50 jaar en ouder. Voor de ADH van magnesium wordt aangenomen dat een mens gemiddeld 6mg/kg per dag nodig heeft.
De aanbevolen hoeveelheid magnesium uit supplementen ligt lager: op 350 mg per dag voor zowel mannen als vrouwen.
Overigens vormt die gemiddelde magnesiuminname door kinderen vanaf dertien jaar en volwassenen tot maximaal 110 milligram per dag onder de aanbevolen waarden in Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland volgens de Gezondheidsraad geen sterk bewijs voor een te lage magnesiuminname in Nederland omdat de magnesiuminname in de voedselconsumptiepeilingen enigszins is onderschat, doordat toentertijd voor ongeveer een kwart van de producten in het NEVO-bestand (het Nederlandse Voedingsstoffenbestand)– het magnesiumgehalte niet bekend was.
Verder kent de Gezondheidsraad geen rapportages over het optreden van gezondheidseffecten als gevolg van een lage magnesiuminname in Nederland.(5)
Kun je een teveel aan magnesium in je lichaam hebben?
Je lichaam reguleert zelf de hoeveelheid magnesium in je bloed, cellen en je botten. Dit doet het door meer of minder magnesium uit de voeding via je darmen op te nemen of via je nieren met de urine uit te scheiden.
Er zijn geen aanwijzingen dat je vanwege de samenstelling van je voeding te veel magnesium kunt binnenkrijgen. Wel kun je door ongebalanceerde voeding een tekort ervan oplopen.
Ook kun je door het gebruik van voedingssupplementen en bij bepaalde aandoeningen teveel magnesium in je lichaam krijgen. Als je magnesiumgehalte door het gebruik van voedingssupplementen of een bepaalde aandoening te hoog is, krijg je mogelijk last van lichte diarree.
Medisch onderzoek naar een eventueel magnesiumtekort
In het kader van een bloedonderzoek om een mogelijke oorzaak van bepaalde klachten te achterhalen, wordt in Nederland niet standaard onderzocht op een eventueel magnesiumtekort.
Een probleem van een bloedtest van het magnesiumgehalte is dat slechts 1% van het magnesium in je lichaam in het bloed voorkomt. Dit mineraal zit namelijk vooral in je botten en organen. Een magnesiumdeficiëntie valt daarom niet altijd te meten aan de hand van de plasmaspiegel. Een normale magnesiumplasmaspiegel sluit een tekort aan magnesium zeker niet uit.
Daarom wordt een magnesiumtekort vaak ingeschat op basis van een eliminatieproces en aan de hand van een onderzoek van de leefwijze van een patiënt. Voor meer zekerheid is een magnesiumretentietest nodig. Als de retentie meer dan de helft van de toegediende dosis bedraagt, wordt het vermoeden van een deficiëntie bevestigd.(6)
Wat voor behandelingen bestaan er tegen een magnesiumtekort?
Als je een betrekkelijk licht magnesiumtekort hebt opgelopen, kun je die in beginsel het beste bestrijden met magnesiumrijke voeding.
In zwaardere gevallen kan aan een supplement worden gedacht, maar koop die liever niet zomaar over de toonbank, want kort gezegd: de ene vorm van magnesium is de andere niet. Zo zijn er supplementen in de vorm van anorganische en organische verbindingen waarbij de mate van de opneembaarheid en mogelijke bijwerkingen verschilt. Welke vorm voor jou het beste geschikt is, hangt af van de aard van je klachten. Vraag bij voorkeur je huisarts of specialist om advies.
Magnesiumsupplementen zijn niet alleen verkrijgbaar in de vorm van (kauw)tabletten, maar ook in de vorm van crème, zalf of lotion.
In zeer dringende gevallen zoals een acuut hartinfarct of sterk vermoeden daarvan of bij bepaalde hartritmestoortnissen krijgt een patiënt soms een injectie met magnesiumzout. (7).
Andere oorzaken van vermoeidheid
Statistisch gezien, is de kans groot dat het feit dat je alsmaar moe bent, een andere oorzaak heeft dan een magnesiumtekort. Denk bijvoorbeeld aan een ijzertekort, een thiaminetekort, of aan slaapproblemen. Kijk in het laatste geval eens bij de tips voor een goede nachtrust.
Dossier vermoeidheid
Dit artikel maakt deel uit van het dossier vermoeidheid.
Bronnen en verder lezen
Zwangerschapsdiabetes wijst op rol van magnesium; Radboud UMC; 09-07-2012; https://www.radboudumc.nl/OverhetRadboudumc//NIEUWSENMEDIA/ARCHIEF/NIEUWSARCHIEF2012/JULI/Pages/Zwangerschapsdiabeteswijstoprolvanmagnesium.aspx (link werkt niet meer)
Magnesiumtekorten betrokken bij diabetes en mentale retardatie (promotie op 21-01-215); Jeroen de Baaij; Radboud UMC; https://www.radboudumc.nl/Research/Scienceagenda/Pages/Magnesiumtekortenbetrokkenbijdiabetesenmentaleretardatie.aspx (link werkt niet meer)
Maagzuurremmer veroorzaakt tekort aan magnesium; Radboud UMC; 03-02-2014; https://www.radboudumc.nl/OverhetRadboudumc/NieuwsEnMedia/archief/Nieuwsarchief2014/Februari2014/Pages/Maagzuurremmerveroorzaakttekortaanmagnesium.aspx (link werkt niet meer)
